5)    Tóm lược thông tin về di tích.

Đền Cả Du Đồng (Đền Hàng Tổng) thuộc địa phận thôn Vĩnh Thuận , xã Đức Đồng – Huyện Đức Thọ. Trước đây thuộc thôn Vĩnh, tổng Dương Đồng Phủ Đức Thọ, là nơi từ cuối nhà Lê, nhân dân đã dựng ngôi đền thờ ông Bùi Thúc Ngật , đậu hương cống (cử nhân) người có công khai phá chiêu dân lập nên xóm làng của Tổng Du Đồng, truyền bá, mở mang nghề nông trang (nông nghiệp và dâu tằm) mở trường dạy học đầu tiên cho nhân dân cả vùng phía tây huyện Đức Thọ ngày nay.

Đền Cả Du Đồng cũng là nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử là vị trí tiền tiêu, tiếp nhận lương thực, tuyển mộ quân sĩ của nghĩa quân Phan Đình Phùng trong kháng chiến chống Pháp những năm (1887-1888) là nơi năm 1903 -1904 cụ phó bảng Nguyễn Sinh Sắc đến dạy học và viếng cảnh, là nơi thành lập Tổng uỷ Du Đồng của Đảng Cộng Sản Đông Dương năm 1930, là nơi treo cờ đỏ sao vàng vào ngày 21/8/1945 trong cao trào tổng khởi nghĩa tháng 8 năm 1945.

Đền Cả Du Đồng là một công trình kiến trúc nghệ thuật, tuy quy mô  không đồ sộ nhưng rất đẹp và uy nghiêm, với những mảng chạm khắc tinh xảo tuyệt vời, độc đáo và uyển chuyển.  Kết cấu đền Cả Du Đồng bao gồm cột nanh nhà Tam quan, hạ, trung và thượng điện bố cục theo kiểu chữ Tam ngoảnh mặt về hướng tây nam. Trước đền có một dãy ao hồ quanh năm đầy nước tạo nên thế cận thuỷ cho đền, sau đền có con sông nhỏ Hắc Giang lượn vòng uốn khúc ôm lấy thôn Vĩnh rồi đổ ra sông Ngàn Sâu. Trong số kiến trúc đền nhà Tam quan là đặc sắc hơn cả, gồm 1 gian 2 vì có hồi văn làm bằng gỗ lim và mít lợp ngói mũi hài, toàn bộ các đường xà kẻ khâu đấm rường và cửa vọng đều được chạm lộng rất tỉ mỉ và tinh xảo với các đề tài dân gian như cảnh trí sinh hoạt tứ quý, cá chép vượt vũ Môn, rùa đội cuốn thư. Nhà Tam quan là bình phong để ngăn cách cổng, sân đền với khu vực thờ tự, song đây không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là một tác phẩm điêu khắc nghệ thuật nổi tiếng tại Hà Tĩnh. Vì thế nhân dân trong vùng có câu ca: “Gác chuông Kẻ Thượng  Hương án Xa lang  Tam quan Tự Đồng”. 

“Gác chuông Kẻ Thượng, Hương án Xa lang, Tam quan Tự Đồng”.

Ảnh: Bùi Quang Hoàn